در این تصویر که پس زمینه ی آن را کهکشان راه شیری پوشانده، یک گروه حدودا ۱۵۰ نفری از مشتاقان نجوم، در ناحیه ی بیابانی “سه قلعه” در شرق ایران به آسمان نظاره می کنند. عکس از: بابک امین تفرشی
گردشگری نجومی ظرفیتی که اگر قدر بدانیم!
به خیال خودمان با لامپ‌های پرنور، دیو سیاه تاریکی را برای همیشه شکست داده‌ایم و فراموش می‌کنیم با این تصور کودکانه، زینت آسمان زمین و بخش مهمی از طبیعت را از خود دریغ کرده‌ایم. حدود یک ماه پیش بود که پژوهشگران مؤسسه علم و فناوری، آلودگی نوری در ایتالیا در جریان تهیه جامع‌ترین نقشه جهانی آلودگی نوری نشان دادند یک سوم جمعیت زمین وقتی به آسمان شب نگاه می‌کنند، نوار شبح‌گون کهکشان راه‌شیری را نمی‌بینند و در مجموع ۸۰ درصد کل ساکنان زمین و بیش از ۹۹ درصد جمعیت اروپا و آمریکا از نعمت تاریکی طبیعی آسمان شب بهره‌ای نمی‌برند. همین موضوع باعث شده تا در سال‌های اخیر شاخه‌ای جدید در گردشگری به نام «گردشگری نجومی» (Astro Tourism)، طرفداران پر و پاقرصی در اقصی نقاط جهان، بویژه در اروپا و آمریکا پیدا کند.
ظرفیت گردشگری نجومی در ایران
در کشور ما در دو دهه اخیر به مدد فعالیت‌های گسترده رسانه‌ها و ترویج علم از طرق مختلف از یک سو و تمایل عمومی جمعیت جوان کشور برای سفر به مناطق بکر طبیعی و کنجکاوی در ناشناخته‌های جذاب، گردشگری نجومی طرفداران خاص خود را پیدا کرده است. از طرفی ایران با بهره‌مندی از مناطق گسترده و بکر طبیعی، از پتانسیل عظیمی برای توسعه گردشگری نجومی در خاورمیانه بهره‌مند است.
نمایی هیجان انگیز از سیاره‌های مشتری، مریخ و زحل به همراه راه شیری که از جنگل های شمال ایران، استان گیلان و روستاهای مهکش،ناوان، مریان ثبت شده است. عکس از: امیر شاهچراغیان
کافی است نگاهی به آگهی‌های تورهای گردشگری در رسانه‌ها بیندازید یا گشتی در اینترنت بزنید تا ببینید تماشای آسمان شب و استفاده از تلسکوپ و کارشناسان نجومی نه تنها به یکی از بخش‌های پرطرفدار بسیاری از تورهای طبیعت گردی تبدیل شده، بلکه بسیاری از تورها با انگیزه اصلی برگزاری یک شب نجومی زیر آسمان پرستاره به مقصد نقاط بکر کویری و کوهستانی برگزار می‌شوند. در تابستان و به ویژه در نیمه مرداد با به اوج رسیدن درخشش شهاب‌ها در جریان بارش شهابی برساوشی (در ۲۱ و ۲۲ مرداد هر سال)، ده‌ها گشت نجومی در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود.
هر سال طبیعت مناطقی چون الموت، طالقان، پارک‌های ملی کویر، لار، توران و… کویر مرنجاب، مناطق حفاظت شده پرور، خوش ییلاق و…، باغ‌شهر نیاسر، مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان، کمپ کویری شهداد، رصدگاه سه‌قلعه در خراسان جنوبی و دره ستارگان در جزیره قشم از مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین سایت‌های گردشگری نجومی در کشور محسوب می‌شوند.
از همین رو بود که در سال‌های اخیر سرفصل گردشگری نجومی در طرح درس برخی مراکز آموزش راهنمایان طبیعت‌گردی گنجانده شد و چندین جشنواره نجومی دانش‌آموزی در بوشهر و دو جشنواره نجومی(AstroFest) در سال‌های ۸۹ و ۹۱ در منطقه آزاد قشم با انگیزه برگزاری بین‌المللی این رویداد در سال‌های بعد با ورود گردشگران نجومی خارجی برگزار شد. رویداد جذابی که میتوانست زمینه‌ای برای سرازیر شدن گردشگران اروپایی، آمریکایی و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس به طبیعت کم‌نظیر جزیره قشم در فصل زمستان باشد، در سال‌های بعد در نبود حمایت‌های مؤثر منطقه آزاد کم‌کم به فراموشی سپرده شد.
نمایی از شفق قطبی در روستانی بجورکلیدن – سوئد
آلودگی نوری؛ چالش گردشگری نجومی
با این حال آنچه اکنون ادامه توسعه گردشگری نجومی را با مخاطره جدی مواجه کرده است، افزایش بی‌ضابطه آلودگی نوری در پهنه ایران است. سال به سال از گستره مناطق بکر طبیعی با آسمان تاریک در کشور ما کاسته می‌شود. اکنون می‌بینیم که حتی در روستاها برای رخ‌نمایی و بزرگ جلوه‌دادن روستا در اولین گام اقدام به نصب تیرهای چراغ برق با نورافکن‌هایی می‌شود که بیش از زمین، آسمان را روشن می‌کنند. این یعنی نابودی بخشی از پتانسیل درآمدزایی مناطق روستایی که به خودی خود میتوانست برای مردم شهر جذاب و انگیزه‌ای برای سفر باشد.
پارک‌های آسمان تاریک
دنیا برخلاف جهت ایران در حال بهره‌گیری از تاریکی شب برای گردشگری نجومی است. راه این امر نیز از راه‌اندازی پارک‌هایی موسوم به پارک آسمان تاریک می‌گذرد. استانداردهای این پارک‌ها را سال‌هاست موسسه بین‌المللی آسمان تاریک تدوین کرده و بسیاری از کشورهای جهان با مدنظر قرار دادن این استانداردها، زمینه‌سازی لازم برای ترغیب گردشگران بین‌المللی را فراهم کرده‌اند.
اکنون سوئد و نروژ با ساخت هتل‌هایی با سقف‌های شیشه‌ای که امکان تماشای شفق‌های اسرارآمیز قطبی را برای گردشگران فراهم می‌کند و پارک بین‌المللی آسمان تاریک میشیگان با مناظر حیرت‌انگیز آسمان شب بر فراز دره گرند کنیون هر سال هزاران گردشگر را از اقصی نقاط جهان به خود می‌خوانند.
در نهایت اگر گردشگری نجومی و مزایای مادی آن برای ما جذاب است راهی نداریم جز مدنظر قرار دادن طرح‌های جامع کنترل آلودگی نوری و توسعه «پارک‌های آسمان تاریک»(Dark Sky Parks) در کشور. دور نیست زمانی که شاهد افتتاح پیاپی پارک‌های آسمان تاریک در کشورهای همسایه خواهیم بود و آن موقع است که انگشت به دهان خواهیم ماند… .
کاظم کوکرم- جام‌جم
تیتان
یک چند سالی است که سر به هوا شدیم و از بد حادثه به نجوم گرفتار